اگر به‌عنوان مدیر یک کلینیک، مطب یا مرکز درمانی فعالیت می‌کنید، انتخاب صحیح اتوکلاو از مهم‌ترین تصمیم‌های تجهیزاتی شماست. اتوکلاو قلب زنجیره کنترل عفونت است؛ دستگاهی که با بخار اشباع و فشار بالا، میکروارگانیسم‌ها (باکتری‌ها، ویروس‌ها، اسپورها و قارچ‌ها) را نابود می‌کند و امکان ارائه خدمات ایمن را فراهم می‌سازد. در این مقاله جامع، ضمن معرفی کامل انواع اتوکلاو و چرایی تفاوت آن‌ها، قدم‌به‌قدم معیارهای انتخاب، خطاهای رایج کاربری، الزامات نصب و نگهداری، و چک‌لیست خرید را بررسی می‌کنیم تا در نهایت بتوانید بهترین اتوکلاو دندانپزشکی را متناسب با نیاز خود بیابید.

اتوکلاو چیست و چگونه کار می‌کند؟

اتوکلاو، «استریلایزر بخار» است؛ محفظه‌ای تحت فشار که آب را به بخار اشباع در دماهای معمولاً ۱۲۱ تا ۱۳۴ درجه سانتی‌گراد تبدیل می‌کند. فرآیند استریل‌سازی در یک سیکل استاندارد چهار مرحله کلیدی دارد:

1. آماده‌سازی/هواگیری(Conditioning) : هوای داخل محفظه باید خارج شود؛ زیرا حضور هوا انتقال حرارت را مختل می‌کند. در اتوکلاوهای پیشرفته، «وکیوم کسری (Fractionated Pre-vacuum)» چندین بار هوا را می‌مکد و با بخار جایگزین می‌کند.
2. تماس (Exposure): پس از رسیدن به دما و فشار هدف، زمان نگهداری آغاز می‌شود (مثلاً ۳–۵ دقیقه در ۱۳۴°C یا ۱۵–۲۰ دقیقه در ۱۲۱°C برای بارهای مشخص) در این بازه، بخار اشباع با نفوذ به عمق بسته‌ها عوامل بیماری‌زا را از بین می‌برد.
3. اگزاست (Exhaust): فشار کاهش می‌یابد و بخار خارج می‌شود.
4. خشک‌کن (Drying): با وکیوم نهایی و گاهی گرمایش کنترل‌شده، رطوبت باقی‌مانده خارج می‌شود تا بسته‌ها خشک و قابل انبارش باشند.

آنچه یک استریل‌سازی «ایمن» را تضمین می‌کند، ترکیب درستی از دما، فشار، زمان، کیفیت بخار، حذف کامل هوا و خشک‌کردن مؤثر است. هر نقص در یکی از این عوامل، اعتبار کل سیکل را زیر سؤال می‌برد.

انواع اتوکلاو

در بازار ایران و جهان، اتوکلاوها را می‌توان از چند منظر دسته‌بندی کرد. شناخت این دسته‌ها کمک می‌کند بدانید «کدام نوع» برای دندانپزشکی مناسب‌تر است.

1. بر اساس استاندارد: کلاس (N / S / B)

• کلاس N (مدل ساده): معمولاً بدون وکیوم فعال و مناسب برای ابزار «جامد و ساده» و بدون کانال‌های توخالی استفاده می‌شود. این نوع از اتوکلاو معمولا خشک‌کن محدود دارد و برای بسته‌ها یا ابزارهای متخلخل و دارای حفره توصیه نمی‌شود.
• کلاس S (مدل متوسط): این نوع از اتوکلاو برخی از قابلیت‌های پیشرفته‌تر (مثلاً یک یا چند پالس وکیوم) را بسته به مدل ارائه می‌کند.
• کلاس B (مدل پیشرفته): کامل‌ترین گزینه برای مطب و کلینیک دندانپزشکی این نوع از اتوکلاو می‌باشد. این نوع از اتوکلاو دارای وکیوم کسری چندمرحله‌ای، نفوذ بخار عالی به بسته‌های متخلخل و کانال‌دار، و خشک‌کن قدرتمند می‌باشد. این کلاس، طیف وسیعی از وسایل (از جمله هندپیس‌ها، ابزارهای اندو، آینه‌های حفره‌دار و پک‌های بسته‌بندی‌شده) را به‌صورت استاندارد پوشش می‌دهد.

مدل پیشنهادی برای دندانپزشکی: برای دندانپزشکی حرفه‌ای، کلاس B انتخاب مرجع است؛ کلاس S در شرایطی می‌تواند کافی باشد، و کلاس N مناسب ابزارهای ساده و محدود است.

1. بر اساس روش جابجایی هوا

• جریان ثقلی (Gravity Displacemen): این نوع از روش انتقال جریان هوا به این صورت است که بخار از بالا وارد و هوا به‌صورت طبیعی از خروجی پایین خارج می‌شود که روشی ساده و ارزان‌تر است اما نفوذ بخار به بسته‌های پیچیده در این روش ضعیف‌تر است.
• پیش‌وکیوم (Pre-vacuum / Vacuum-Assisted): در این روش با پمپ خلأ، هوا به‌صورت فعال مکیده می‌شود. نفوذ بخار عالی و نتایج قابل‌اعتمادتر می‌باشد.

1. بر اساس شکل اتوکلاو

• رو میزی (Tabletop): این نوع از اتوکلاو رایج‌ترین مدل در مطب‌های دندانپزشکی می‌باشد که حج آن در بازه ۸ تا ۲۸ لیتر می‌باشد و از ویژگی‌های آن به نصب آسان، مصرف انرژی کمتر و فضای اشغالی کم می‌باشد.
• عمودی (Vertical): این مدل از اتوکلاوها مناسب آزمایشگاه‌ها و بخش‌های استریلیزاسیون مرکزی با حجم‌های بالاتر استفاده می‌شود.
• افقی (Horizontal): این نوع از اتوکلاوها معمولا به صورت صنعتی و بیمارستانی استفاده می‌شوند که قابلیت استریل با ظرفیت زیاد را دارند و قیمت آن‌ها نسبت به سایر مدل‌ها معمولا بالاتر است.

1. بر اساس ظرفیت محفظه

اتوکلاوها در ابعاد مختلفی تولید و عرضه می‌شوند که به صورت کلی به شکل زیر طبقه‌بندی می‌شوند.

• کوچک (۸–۱۲ لیتر): مناسب مطب‌های کم‌حجم یا اتاق‌های یک یونیت.
• متوسط (۱۶–۲۳ لیتر): متداول‌ترین انتخاب برای کلینیک‌های شلوغ‌تر؛ با قابلیت گنجاندن سینی‌های بیشتر و پک‌های بزرگ‌تر.
• بزرگ (۲۴ لیتر به بالا): برای مراکز چندیونیتی یا زمانی که تعداد زیادی ابزار در هر شیفت استریل می‌شود.

در برخی مراکز درمانی از اتوکلاو پزشکی عمومی استفاده می‌شود که معمولا از این نوع اتوکلاو زمانی استفاده می‌شود که ابزارها و وسایل ساده و منجمد استریل می‌شوند.

کدام نوع برای دندانپزشکی مناسب‌تر است؟

• گزینه پایه پیشنهادی: اتوکلاو کلاس B رومیزی با ظرفیت ۱۸ تا ۲۳ لیتر، وکیوم کسری چندمرحله‌ای، خشک‌کن مؤثر و برنامه‌های متنوع می‌تواند مناسب‌ترین گزینه برای مطب‌های دندانپزشکی باشد.
• برای کلینیک‌های پرتردد: گزینه مناسب برای کلینیک‌های بزرگتر استفاده از اتوکلاو کلاس B‌ در حجم بالاتر می‌باشند که این نوع اتوکلاو مناسب بیمارستان‌ها نیز می‌باشند.

معیارهای انتخاب: چک‌لیست فنی و عملیاتی

هنگام خرید اتوکلاو توجه به برخی از نکات و ویژگی‌ها بسیار مهم می‌باشد. مهم‌ترین پارامترهایی که باید مورد توجه قرار گیرند عبارتند از:

ظرفیت و ابعاد

• تعداد یونیت‌ها، مراجعین روزانه و تعداد ست‌های ابزار در هر شیفت بر حجم مورد نیاز تاثیر گذار است.
• ابعاد خارجی دستگاه با فضای اتاق استریلیزاسیون نیز باید سازگار باشد (عرض در/عمق میز/تهویه).

پمپ وکیوم و کیفیت هواگیری

• وجود وکیوم کسری چندمرحله‌ای برای نفوذ بخار به بسته‌های متخلخل و کانال‌دار از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

خشک‌کن و کیفیت خروجی

• خشک‌کن وکیوم مؤثر که بسته‌بندی‌ها را خشک، کم‌چسبندگی و آماده انبارش تحویل دهد و از آلوده شدن مجدد پس از استریل جلوگیری کند.

مدیریت آب و بخار

• مدار بسته (Closed-Loop) با مخازن آب تمیز/مصرف‌شده مجزا: این ویژگی منجر به مصرف کمتر آب مقطر، کنترل بهتر کیفیت بخار می‌شود.

کنترلر، ردیابی و مستندسازی

• نمایشگر خوانا با منوی فارسی/انگلیسی، ثبت خودکار سیکل‌ها، چاپگر حرارتی و پورت usb از جمله مواردی هست که هنگام خرید باید به آن‌ها توجه نمود.
• امکان گرفتن گزارش خروجی و اطلاعاتی در مورد سیکل‌های انجام شده که برای ممیزی و کنترل عفونت مورد استفاده قرار می‌گیرند نیز مهم می‌باشد.

ایمنی و استانداردها

• سوپاپ اطمینان، قفل ایمنی درب، سنسورهای دما/فشار، قطع‌کن خودکار در خطا نیز موارد مهم ایمنی می‌باشند.

خدمات پس از فروش و قطعات مصرفی

• مواردی همچون گارانتی معتبر، موجودی واشر درب، فیلتر، کاغذ چاپگر و سرویس دوره‌ای از دیگر موارد است که دارای اهمیت ویژه‌ای می‌باشند.

الزامات نصب و زیرساخت

موارد که در ادامه بیان شده است از پارامترهای مهمی است که از جمله الزامات مهم استفاده از اتوکلاو می‌باشد.

• برق: ولتاژ پایدار با ارت مناسب؛ بررسی آمپراژ موردنیاز (به‌ویژه در مدل‌های ۲۳ لیتری).
• آب: استفاده از آب مقطر/دیونیزه مطابق توصیه سازنده؛ اجتناب از آب شهری برای جلوگیری از رسوب و آسیب به بویلر.
• تهویه: فضای پشت/اطراف برای تبادل حرارت؛ عدم قرارگیری در کابینت‌های بسته.
• تخلیه: مسیر مطمئن برای آب مصرف‌شده در مدل‌های مدار باز.
• سطح: میز محکم و تراز برای جلوگیری از لرزش و خطای سنسورها.

روند استاندارد استریل با اتوکلاو

یک اتوکلاو قدرتمند بدون فرآیند درست نتیجه مطلوب نمی‌دهد. زنجیره استریلیزاسیون با اتوکلا شامل چندین مرحله مهم می‌باشد که هنگام استریل باید رعایت شوند. این مراحل عبارتند از:

1. جمع‌آوری ایمن: جدا کردن ابزار تیز و برنده؛ استفاده از تری‌های بسته برای انتقال.
2. پیش‌تمیزکاری: حذف آلودگی آشکار در محل مصرف؛ جلوگیری از خشک‌شدن خون/پلاک روی ابزار.
3. شست‌وشو/دیس‌اینفکشن: ترجیحاً با «واشر-دیس‌اینفکتور» یا اولتراسونیک و شوینده مناسب.
4. خشک‌کردن و بازرسی: بررسی عملکرد مکانیکی هندپیس‌ها، آزاد بودن کانال‌ها.
5. بسته‌بندی: استفاده از رول‌ها/کیسه‌های استریل با نشانگر شیمیایی خارجی؛ برچسب‌گذاری تاریخ/سیکل/اپراتور.
6. لودینگ صحیح: عدم تماس بسته‌ها با دیواره چمبر، فاصله کافی برای گردش بخار، تفکیک بسته‌های سنگین/سبک.
7. انتخاب برنامه مناسب: با توجه به نوع ابزار و متخلخل یا ساده بودن آن باید برنامه مناسب انتخاب شود.
8. کنترل کیفیت: اجرای دوره‌ای تست‌های Bowie–Dick/Helix، اندیکاتورهای شیمیایی داخلی نوع ۵ یا ۶، و اندیکاتورهای بیولوژیک.
9. خروج و انبارش: لمس بسته‌ها با دستکش تمیز؛ نگهداری در قفسه خشک با رطوبت کنترل‌شده؛ پرهیز از فشردگی

اشتباهات رایج در استریل با اتوکلاو

انجام هر یک از موارد زیر می‌تواند در فرایند استریلیزاسیون اختلال ایجاد کند و یا به دستگاه اتوکلاو آسیب برساند، لذا توجه به آن‌ها حائز اهمیت است.

• استفاده از آب شهری به‌جای آب مقطر؛ عامل رسوب، خرابی بویلر و افت راندمان.
• چیدمان فشرده مانع گردش بخار و خشک‌کن می‌شود.
• ترکیب بسته‌های سنگین و سبک در یک سیکل بدون توجه به برنامه؛ ریسک خیس‌ماندن بسته‌ها.
• انتخاب برنامه نامتناسب با نوع بار (توخالی/متخلخل)؛ نتیجه ظاهراً «استریل» اما نامعتبر.
• عدم اجرای تست‌های روزانه و ثبت مستندات؛ نبود شواهد، ریسک حقوقی و بالینی را بالا می‌برد.
• باز کردن درب بلافاصله پس از پایان سیکل و خروج بخار داغ بدون رعایت ایمنی؛ خطر سوختگی و تراکم رطوبت روی بسته‌ها.

نگهداری پیشگیرانه و افزایش عمر دستگاه

با توجه به هزینه بالای خرید اتوکلاو دندانپزشکی، نگهداری از آن و تلاش برای افزایش عمر اتوکلاو مهم می‌باشد. برخی اقدامات می‌تواند عمر دستگاه را افزایش دهد که در ادامه ذکر شده است.

• سرویس دوره‌ای: طبق دستور سازنده (تعویض واشر درب، فیلترها، چک پمپ وکیوم، کالیبراسیون).
• تمیزکاری مخزن و مسیر آب: جلوگیری از جلبک/بیوفیلم در مخازن مدار بسته.
• بررسی روزانه واشر درب و قفل ایمنی: نشتی هوا کیفیت سیکل را مختل می‌کند.
• به‌روزرسانی نرم‌افزار/فرم‌ور (در صورت وجود): رفع باگ‌ها و بهبود پایداری.

فروشگاه رومیس، ارائه دهنده انواع اتوکلاو پزشکی و دندانپزشکی

فروشگاه رومیس به ‌عنوان یکی از برترین فروشگاه‌های تجهیزات پزشکی، محصولات متنوعی را ارائه می‌دهد. یکی از این گروه محصولات اتوکلاوهای پزشکی، دندانپزشکی و آزمایشگاهی می‌باشد. در فروشگاه رومیس انواع اتوکلاو چه از نظر حجم، کلاس و کاربرد ارائه شده است. یکی از مهم‌ترین موارد خرید اتوکلاو از فروشگاه رومیس، قیمت مناسب آن می‌باشد به طوری که محصول عرضه شده در مقایسه با سایر رقبا قیمت پایین‌تری دارد. همچنین تیم فنی فروشگاه رومیس آمادگی ارائه مشاوره رایگان هنگام خرید اتوکلاو را دارد.

همچنین در فروشگاه رومیس سایر محصولات پزشکی از جمله انواع ابزار جراحی، نخ جراحی و … عرضه شده است.