در سال‌های اخیر، مطالعات نشان داده‌اند که آلودگی هوا بیش از یک معضل زیست‌محیطی است و به تهدیدی جدی برای سلامت انسان‌ها تبدیل شده است. ذرات معلق، گازهای سمی و ترکیبات شیمیایی موجود در هوای آلوده می‌توانند به ‌طور مستقیم در بروز و پیشرفت برخی از انواع سرطان‌ها نقش داشته باشند. اگرچه ارتباط میان آلودگی هوا و سرطان ریه به‌طور قطعی اثبات شده، اما شواهد فزاینده‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد آلودگی می‌تواند در بروز سرطان‌هایی مانند سینه، مثانه، کبد و لوزالمعده نیز مؤثر باشد. در این مقاله، به بررسی رابطه میان کیفیت هوای محیطی و افزایش خطر ابتلا به انواع مختلف سرطان می‌پردازیم.

بررسی آماری افزایش نرخ سرطان در کلان‌شهرها

در دهه‌های اخیر، داده‌ها نشان می‌دهند که نرخ ابتلا به سرطان در کلان‌شهرها به طور قابل‌توجهی رشد داشته است. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO) و مرکز بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC)، عوامل محیطی در شهرهای پرجمعیت نقش بسیاری در این روند ایفا می‌کنند. تراکم بالای جمعیت، سبک زندگی با تحرک بسیار کم، مصرف فست‌فود و استرس‌های مزمن از جمله عوامل خطرزایی هستند که در محیط‌های شهری شیوع بیشتری دارند و احتمال بروز برخی از انواع سرطان، از جمله سرطان کولورکتال، ریه و سینه را افزایش می‌دهند.

یکی از مهم‌ترین عوامل محیطی موثر در افزایش میزان سرطان، آلودگی هواست. مطالعات متعددی ارتباط مستقیم میان قرار گرفتن در معرض ذرات PM2.5 و PM10 و افزایش خطر سرطان ریه و مثانه را تأیید کرده‌اند. در کلان‌شهرهایی مانند دهلی، پکن، تهران و لس‌آنجلس، ساکنان به طور مستمر در معرض سطح بالایی از آلاینده های سرطان زا قرار دارند، که می‌تواند DNA سلول‌ها را تخریب کرده و فرایندهای سرطانی را آغاز کند. همچنین، ترکیباتی مانند بنزن و فرمالدهید که در گازهای خروجی خودروها و صنایع وجود دارند، به عنوان مواد سرطان‌زا شناخته شده‌اند.

از سوی دیگر، نابرابری در دسترسی به خدمات پزشکی نیز در تشدید بحران سرطان در شهرهای بزرگ نقش دارد. در حالی که برخی مناطق شهری از امکانات درمانی پیشرفته برخوردارند، نواحی کم‌درآمد اغلب فاقد غربالگری‌های منظم و درمان‌های اولیه هستند. این موضوع منجر به تشخیص دیرهنگام بیماری در بسیاری از بیماران شده و نرخ مرگ‌ومیر را بالا می‌برد. در نتیجه، مقابله با افزایش سرطان در کلان‌شهرها نیازمند رویکردی جامع‌تر است که هم به کاهش آلاینده‌های سرطان‌زا بپردازد و هم خدمات بهداشتی را به شکل عادلانه‌تری در سطح شهر گسترش دهد.

چگونه آلودگی هوا باعث سرطان می‌شود؟

پژوهش‌های علمی متعددی از ارتباط مستقیم بین آلودگی هوای شهری و افزایش نرخ مرگ‌ومیر ناشی از انواع مختلف سرطان پرده برداشته‌اند. یکی از مطالعات معتبر در این زمینه، تحقیق مشترک میان پژوهشگرانی از هنگ‌کنگ و بریتانیاست که با بررسی بیش از ۶۶ هزار سالمند ساکن هنگ‌کنگ، نشان داد قرار گرفتن در معرض ذرات معلق ریز (PM2.5) می‌تواند ریسک مرگ ناشی از چندین نوع سرطان را به‌طور چشمگیری افزایش دهد. این ذرات که قطر آن‌ها کمتر از ۲.۵ میکرون است، عمدتا از سوخت‌های فسیلی در وسایل نقلیه و نیروگاه‌ها ناشی می‌شوند و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آلاینده‌های سرطان‌زا شناخته می‌شوند.

یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که به ازای هر ۱۰ میکروگرم در مترمکعب افزایش PM2.5، خطر مرگ ناشی از هر نوع سرطان ۲۲ درصد بیشتر می‌شود. این رقم در مورد برخی سرطان‌ها حتی هشداردهنده‌تر است: خطر مرگ ناشی از سرطان سینه تا ۸۰ درصد، سرطان دستگاه گوارش فوقانی ۴۲ درصد و سرطان‌های اندام‌های گوارشی فرعی مانند کبد، کیسه صفرا و پانکراس تا ۳۵ درصد افزایش می‌یابد. چنین آماری زنگ خطری جدی برای ساکنان کلان‌شهرهایی است که به‌طور روزمره در معرض غلظت بالای این ذرات هستند.

مکانیسم‌هایی که از طریق آن‌ها آلودگی هوا می‌تواند باعث بروز سرطان شود، متنوع‌اند. بر اساس تحلیل محققان، ذرات آلاینده ممکن است عملکرد ترمیم DNA را مختل کنند، سیستم ایمنی بدن را تضعیف کنند یا با ایجاد التهاب مزمن، شرایط مساعدی برای رشد تومورها و گسترش آن‌ها از طریق آنژیوژنز (ایجاد رگ‌های خونی جدید) فراهم کنند. همچنین، تأثیر احتمالی این آلاینده‌ها بر میکروبیوم روده، که نقش مهمی در سلامت بدن ایفا می‌کند، یکی از فرضیات کلیدی در ارتباط با سرطان‌های دستگاه گوارش محسوب می‌شود.

با توجه به روند صنعتی شدن شهرها و افزایش منابع تولید PM2.5، لازم است سیاست‌گذاران بهداشت عمومی با جدیت بیشتری به کاهش سطح آلاینده‌های سرطان‌زا در هوا بپردازند. به گفته دکتر نیل توماس، اپیدمیولوژیست دانشگاه بیرمنگام، نتایج این تحقیق نه تنها برای هنگ‌کنگ، بلکه برای تمام شهرهای مشابه در سراسر جهان هشداردهنده است. کاهش آلودگی هوا یک اقدام اصلاح‌پذیر است و باید به عنوان یک اولویت حیاتی در سیاست‌گذاری‌های شهری و زیست‌محیطی در نظر گرفته شود.

خطرناک‌ترین ذرات آلاینده در هوا و ارتباط آنها با سرطان

ذرات معلق ریز موجود در هوا، به‌ویژه PM2.5 و PM10، از خطرناک‌ترین آلاینده‌هایی هستند که تأثیر مستقیمی بر سلامت انسان دارند .PM2.5 ذراتی با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون هستند که می‌توانند به‌راحتی از راه تنفس وارد عمق ریه‌ها و حتی جریان خون شوند. این ذرات عمدتا از منابعی مانند سوخت وسایل نقلیه، فعالیت‌های صنعتی، نیروگاه‌ها و سوزاندن زباله‌های شهری تولید می‌شوند. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض PM2.5 با افزایش چشمگیر ریسک ابتلا به انواع سرطان از جمله ریه، سینه، کبد و پانکراس مرتبط است.

این ذرات با ایجاد التهاب مزمن، اختلال در عملکرد سلولی، تخریب DNA و تغییر در سیستم ایمنی بدن، مسیر بروز و گسترش سلول‌های سرطانی را هموار می‌کنند. به همین دلیل، این آلاینده‌ها در لیست مواد قطعی «سرطان‌زا» از سوی آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC) قرار گرفته‌اند.

با توجه به تأثیر جدی ذرات معلق بر سلامت، پایش مستمر شاخص کیفیت هوا و خطر سرطان در مناطق شهری اهمیت دوچندان یافته است. شاخص کیفیت هوا (AQI) معیاری برای سنجش سطح آلودگی و میزان تهدید آن برای سلامت عمومی است. زمانی که سطح PM2.5 و PM10 بالا باشد، نه تنها افراد آسیب‌پذیر مانند سالمندان و کودکان باید از فعالیت‌های بیرون از خانه خودداری کنند، بلکه سیاست‌گذاران نیز باید اقدامات فوری برای کاهش منابع آلاینده و بهبود کیفیت هوا را اجرا نمایند. کاهش مواجهه با این ذرات می‌تواند گامی موثر در پیشگیری از ابتلا به انواع سرطان در سطح جامعه باشد.

شایع‌ترین سرطان‌های ناشی از آلودگی هوا

شواهد علمی نشان می‌دهد که آلودگی هوا نقش مهمی در افزایش خطر برخی از سرطان‌ها دارد، به‌ویژه در مناطقی با آلودگی مزمن و مداوم. در حالی که ارتباط میان آلودگی هوا و سرطان ریه کاملا اثبات شده، پژوهش‌ها همچنین به وجود ارتباط‌هایی با دیگر انواع سرطان اشاره دارند، اگرچه هنوز در حال بررسی و تحقیق‌ است.

از سرطان‌های شایع مرتبط با آلودگی هوا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

سرطان ریه

شایع‌ترین و قطعی‌ترین نوع سرطان مرتبط با آلودگی هوا است. ذرات معلق می‌توانند وارد ریه‌ها شده، به DNA سلول‌ها آسیب برسانند و منجر به رشد سلول‌های سرطانی شوند.

سرطان سینه

برخی مطالعات، از جمله پژوهش‌های انجام‌شده در شهرهای آلوده، رابطه‌ای میان PM2.5 و افزایش مرگ‌ومیر ناشی از سرطان سینه یافته‌اند، هرچند هنوز قطعی نیست.

سرطان مثانه

آلودگی هوا حاوی ترکیباتی مانند بنزن و فرمالدهید است که می‌توانند از طریق خون به کلیه و مثانه برسند و موجب تحریک یا جهش سلولی شوند.

سرطان‌های دستگاه گوارش (کبد، لوزالمعده، کیسه صفرا)

این سرطان‌ها نیز به‌ویژه در میان ساکنان شهرهای صنعتی افزایش یافته‌اند و احتمالا تحت تأثیر تغییرات التهابی و میکروبی ناشی از آلودگی قرار دارند.

در مجموع، اگرچه هنوز برای برخی از این ارتباط‌ها شواهد قطعی وجود ندارد، اما روند مطالعات نشان می‌دهد که آلودگی هوا باید به‌عنوان یک عامل بالقوه در بروز چندین نوع سرطان جدی گرفته شود.

راهکارهای علمی برای کاهش خطر سرطان در هوای آلوده

قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض آلودگی هوا، می‌تواند خطر ابتلا به سرطان به‌ویژه سرطان ریه را افزایش دهد. با وجود اینکه کنترل کامل کیفیت هوا در سطح فردی ممکن نیست، اما راهکارهای علمی و عملی متعددی برای کاهش مواجهه و در نتیجه کاهش خطر بیماری وجود دارد.

پایش منظم شاخص کیفیت هوا (AQI)

یکی از ساده‌ترین و مؤثرترین اقدامات، بررسی روزانه شاخص کیفیت هوا از طریق اپلیکیشن‌ها یا وب‌سایت‌های رسمی مانند airnow.gov یا IQAir است. در روزهایی که AQI در سطح ناسالم قرار دارد، توصیه می‌شود فعالیت‌های خارج از منزل را محدود کرده و در فضای بسته بمانید.

استفاده از ماسک‌های استاندارد

استفاده از ماسک‌های N95 یا FFP2 هنگام حضور در محیط‌های آلوده، به‌ویژه در شهرهای پرجمعیت، می‌تواند از ورود ذرات سرطان‌زا به ریه‌ها جلوگیری کند. برخلاف ماسک‌های پارچه‌ای معمولی، این ماسک‌ها توانایی فیلتر کردن ذرات معلق زیر ۲.۵ میکرون را دارند.

تصفیه هوای فضای داخلی

نصب دستگاه‌های تصفیه هوا با فیلتر HEPA در منزل یا محل کار، به‌ویژه در مناطقی با آلودگی مزمن، به کاهش قابل توجه غلظت آلاینده‌های سرطان‌زا در هوای داخل کمک می‌کند. این اقدام برای کودکان، سالمندان و افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای حیاتی‌تر است.

تغذیه سالم و سبک زندگی درست

طبق توصیه‌های انجمن سرطان آمریکا، تغذیه‌ای غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها (میوه، سبزیجات، چای سبز)، فعالیت بدنی منظم و ترک سیگار می‌توانند توان دفاعی بدن را در برابر اثرات مضر آلاینده‌ها تقویت کرده و روندهای التهابی یا آسیب DNA را کنترل کنند.

اقدامات سیاست‌گذاران برای کاهش آلودگی

اقدامات فردی کافی نیستند. به همین دلیل سازمان‌هایی مانند WHO توصیه می‌کنند که شهروندان با حمایت از سیاست‌های زیست‌محیطی، مانند گسترش حمل‌ونقل عمومی پاک یا محدودیت سوخت‌های فسیلی، در کاهش سطح عمومی آلودگی هوا سهیم باشند.

تأثیر آلودگی هوا بر اثربخشی درمان سرطان

تحقیقات جدید پزشکی نشان می‌دهند که آلودگی هوا صرفا به‌عنوان یک عامل خطر برای ابتلا به سرطان شناخته نمی‌شود، بلکه می‌تواند در روند درمان بیماری نیز اختلال ایجاد کند. ذرات معلق ریز (PM2.5)، اکسیدهای نیتروژن (NO₂)، بنزن و سایر ترکیبات شیمیایی سمی موجود در هوای آلوده، قادرند باعث ایجاد التهاب مزمن، استرس اکسیداتیو و تضعیف سیستم ایمنی بدن شوند. این تغییرات، در بسیاری از موارد، به کاهش اثربخشی درمان‌های ضدسرطان منجر می‌شوند، زیرا بدن در شرایط التهابی و ناپایدار توانایی کمتری در پاسخ به مداخلات درمانی مانند شیمی‌درمانی، ایمونوتراپی و پرتودرمانی خواهد داشت.

در حوزه پرتودرمانی، که یکی از اصلی‌ترین روش‌های درمانی برای بسیاری از انواع سرطان است، تأثیر آلودگی هوا نگران‌کننده‌تر است. مطالعات نشان داده‌اند که ذرات آلاینده با ایجاد اختلال در ترمیم DNA و القای مقاومت سلولی، می‌توانند توانایی سلول‌های سرطانی برای زنده‌ماندن در برابر اشعه را افزایش دهند. برای مثال، طبق مقاله‌ای منتشرشده در Journal of Thoracic Oncology، بیماران ساکن در نواحی با سطح بالای آلودگی هوا، پاسخ ضعیف‌تری به پرتودرمانی داشته و نرخ بازگشت مجدد تومور در آن‌ها بالاتر است. به همین دلیل، انتخاب یک مرکز درمانی با تجهیزات پیشرفته و مشورت با بهترین متخصص رادیوتراپی در تهران برای بیماران ساکن در شهرهای آلوده می‌تواند تأثیر مستقیمی بر موفقیت درمان داشته باشد.

همچنین متخصصان سرطان‌شناسی توصیه می‌کنند که بیماران در طول دوره درمان خود، تا حد امکان از قرار گرفتن در معرض هوای آلوده اجتناب کنند. استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوای خانگی، بستن پنجره‌ها در روزهای آلوده و انجام فعالیت‌های فیزیکی در فضای بسته از جمله اقدامات پیشنهادی برای کاهش اثرات مخرب آلودگی است. تغذیه مناسب، غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها و مواد ضدالتهاب، نیز می‌تواند به بهبود عملکرد سیستم ایمنی کمک کند و مقاومت بدن را در برابر عوامل محیطی بالا ببرد.

مقابله با این چالش تنها از طریق اقدامات فردی محقق نخواهد شد. اجرای سیاست‌های عمومی برای کنترل منابع آلاینده، افزایش فضای سبز شهری و نظارت دقیق بر شاخص کیفیت هوا می‌تواند به کاهش تأثیرات زیان‌بار آلودگی کمک کند. همکاری میان پزشکان، سیاست‌گذاران، بیماران و خانواده‌ها در این مسیر ضروری است، چرا که درمان موفق سرطان در کلان‌شهرهای آلوده تنها با همکاری و داشتن رویکردی جامع امکان‌پذیر است.